Sponsorlu Bağlantılar
Öğrenmeyi sağlayan dolaylı yaşantılar kısaca, Dolaylı pekiştirme, dolaylı güdülenme, dolaylı duygusallık, dolaylı ceza nedir?
Bireyin davranışları başkalarının geçirdiği yaşantılardan etkilendiği görülmüştür. Bandura’ya göre öğrenmeyi etkileyen ve modelden elde edilen dolaylı yaşantılar şunlardır.
1. Dolaylı Pekiştirme
Davranışı pekiştirilen modeli izleyen bireylerin, modelin davranışlarını daha sıklıkla ve kısa sürede taklit etme olasılığının artmasıdır. Başka bir ifade ile gözlenen modelin olumlu sonuçlanan, pekiştirilen davranışları taklit edilir. Dolaylı pekiştirme gözlemcide, modele benzer davranışlar yapması için beklenti ve özenti oluştur. Örneğin; Sınıfta herhangi bir olumlu davranışı nedeniyle öğretmenin iltifatını alan bir öğrenciyi gözleyen diğer öğrenciler de öğretmenin iltifatını alabilmek için benzer şekilde davranabilirler.
Bandura üç tür pekiştirmeden söz eder:
a. Doğrudan pekiştirme: Gözlemcinin modelin davranışını taklit etmesi durumunda pekiştireç alması durumudur. Örneğin küçük çocuk abisinin ablasının davranışlarını taklit etmesi durumunda ödüllendirilirse bu doğrudan pekiştirmedir. Bu durum çocuğun ablasının diğer davranışlarını da taklit etmesini artırabilir, (genellenmiş taklit)
b. Dolaylı pekiştirme: Modelin ödüllendirilmesini izleyen gözlemcinin de aynı davranışı tekrar yapmasını sağlaması durumudur. Örneğin, arkadaşının öğretmenden tarafından övüldüğünü gören bir öğrencinin aynı övgüyü alabilmek için arkadaşı gibi davranması.
c. İçsel pekiştirme: Bireyin başkalarının davranışları nedeniyle değil, kendi içsel standartlarının, değerlerinin belirlediği hedeflere ulaşmak için güdülenmesidir. Örneğin bir kişinin sağlığını düşündüğü için her gün dişlerini fırçalaması.
NOT
Bandura’ya göre organizma davranışı doğrudan yaparak ödül almak zorunda değildir. Modelin davranışının ödüllendirildiğini izlemesi, gözlemcinin o davranışı yapmasını sağlayabilir. Bu durumda gözlemci de aynı davranışı yaparsa benzeri şekilde ödüllendirileceği beklentisi oluşur. Gözlemci öğrenmeyi pekiştirmeden bağımsız gerçekleştirmiştir. Fakat öğrenmenin performansa dönüşmesinde pekiştirme rol oynar.
2. Dolaylı Güdülenme
Gözlenen davranışlar ve modelin elde ettiği kazançlar, bireyi bilgilendirmekle kalmaz, aynı zamanda onu elde etmeye de güdüler. Başkalarının başarısızlıklarını gözlemlemek, belli bir davranışı yapmak için, bireyin kendi yetenek ve becerilerini de gözden geçirmesine – değerlendirmesine yol açar.
Örneğin; sınıfta arkadaşının başarıyı elde etmek için ne kadar çok çalıştığını ve sabır gösterdiğini gözleyen bir öğrenci, kendisinin de başarıya ulaşabilmek için sabırlı davranması gerektiğini anlayabilir, -sınıfında burs kazanan ve kendi düzeyinin de burs kazanmaya uygun olduğunu gören öğrenci, bursu kazanmak için harekete geçebilir.
Örneğin, bir öğrenci ders çalışmasının karşılığını KPSS sınavından yüksek puan olarak almışsa bu gözlemciyi model alma konusunda motive edecektir.
NOT
Model açısından bakıldığında, dolaylı güdülenme ile dolaylı pekiştirme arasında en önemli fark, dolaylı pekiştirmede dışsal pekiştirme; dolaylı güdülenmede içsel pekiştirme söz konusudur.
3. Dolaylı Duygusallık
Gözlemcinin, modelin yaşadığı korku, kaygı, endişe, öfke gibi farklı duygusal tepkilerini izlemesi sonucu bundan etkilenerek benzer şekilde duygusal yaşantı geçirmesidir. Bu bağlamda birçok duygu (korku, kaygı, sevgi) gözlem yoluyla kazanılır. Birçok insan doğrudan kendileri zarar görmedikleri halde fareden, kediden, yılandan, akrepten hatta sınavdan korkar veya kaygı duyarlar. Bu korkularının nedeni ise, söz konusu korkulara sahip modellerin gözlenmesidir. Modellerin sesleri, mimikleri, bağırmaları, ağlamaları, söyledikleri sözler, endişeli yüz ifadeleri yoluyla gözleyen kişiye birçok mesaj verir ve sonuçta gözleyen kişi dolaylı yaşantı kazanarak aynı korkulara sahip olabilir.
Klasik koşullanma, duyuşsal şartlanmaların çoğunu açıklamakla birlikte dolaylı duygunun nasıl kazanıldığını açıklayamamıştır. Örneğin, bir kişi hayatında hiç kanser olmamış olsa bile kanser düşüncesi onu korkutmaya yeter. Çünkü çevresindeki bazı kişiler kanser olmuş ve kısa sürede hayatlarını kaybetmişler veya acı verici bir uzun hastalık dönemi yaşamışlardır.
4. Dolaylı Ceza
Modelin olumsuz davranışlarının cezalandırılması, gözlem yapanların benzer davranışlarda bulunma eğilimlerinin azalması veya ortadan kalkmasıdır. Bu durum, özellikle bir toplumdaki bireylerin kurallara uymalarını sağlama ve istenmeyen davranışlarını engellemede önemli bir role sahiptir. Örneğin; sınıfta saldırgan davranışlar gösteren bir öğrenciyi cezalandırdığımızda bu davranışımız sadece davranışı gösteren öğrencinin olumsuz davranışını engellemekle kalmaz aynı zamanda diğer öğrencilerin de benzer olumsuz davranışları göstermelerini engeller. Örneğin, kırmızı ışıkta geçen sürücüye ceza yazılması veya alkollü araç kullanan bireyin ehliyetine el konulması – bunları gözlemleyen başka bir sürücü, kırmızı ışıkta geçmemeye, alkollü araç kullanmamaya dikkat eder.
Bandura, başkalarının davranışlarının izlenmesi ve sonuçlarından yararlanarak öğrenmenin gerçekleşmesi nedeniyle dolaylı pekiştirme ve dolaylı cezanın, doğrudan pekiştirme ve doğrudan ceza kadar etkili olduğunu belirtir.
Bireyin davranışları başkalarının geçirdiği yaşantılardan etkilendiği görülmüştür. Bandura’ya göre öğrenmeyi etkileyen ve modelden elde edilen dolaylı yaşantılar şunlardır.
1. Dolaylı Pekiştirme
Davranışı pekiştirilen modeli izleyen bireylerin, modelin davranışlarını daha sıklıkla ve kısa sürede taklit etme olasılığının artmasıdır. Başka bir ifade ile gözlenen modelin olumlu sonuçlanan, pekiştirilen davranışları taklit edilir. Dolaylı pekiştirme gözlemcide, modele benzer davranışlar yapması için beklenti ve özenti oluştur. Örneğin; Sınıfta herhangi bir olumlu davranışı nedeniyle öğretmenin iltifatını alan bir öğrenciyi gözleyen diğer öğrenciler de öğretmenin iltifatını alabilmek için benzer şekilde davranabilirler.
Bandura üç tür pekiştirmeden söz eder:
a. Doğrudan pekiştirme: Gözlemcinin modelin davranışını taklit etmesi durumunda pekiştireç alması durumudur. Örneğin küçük çocuk abisinin ablasının davranışlarını taklit etmesi durumunda ödüllendirilirse bu doğrudan pekiştirmedir. Bu durum çocuğun ablasının diğer davranışlarını da taklit etmesini artırabilir, (genellenmiş taklit)
b. Dolaylı pekiştirme: Modelin ödüllendirilmesini izleyen gözlemcinin de aynı davranışı tekrar yapmasını sağlaması durumudur. Örneğin, arkadaşının öğretmenden tarafından övüldüğünü gören bir öğrencinin aynı övgüyü alabilmek için arkadaşı gibi davranması.
c. İçsel pekiştirme: Bireyin başkalarının davranışları nedeniyle değil, kendi içsel standartlarının, değerlerinin belirlediği hedeflere ulaşmak için güdülenmesidir. Örneğin bir kişinin sağlığını düşündüğü için her gün dişlerini fırçalaması.
NOT
Bandura’ya göre organizma davranışı doğrudan yaparak ödül almak zorunda değildir. Modelin davranışının ödüllendirildiğini izlemesi, gözlemcinin o davranışı yapmasını sağlayabilir. Bu durumda gözlemci de aynı davranışı yaparsa benzeri şekilde ödüllendirileceği beklentisi oluşur. Gözlemci öğrenmeyi pekiştirmeden bağımsız gerçekleştirmiştir. Fakat öğrenmenin performansa dönüşmesinde pekiştirme rol oynar.
2. Dolaylı Güdülenme
Gözlenen davranışlar ve modelin elde ettiği kazançlar, bireyi bilgilendirmekle kalmaz, aynı zamanda onu elde etmeye de güdüler. Başkalarının başarısızlıklarını gözlemlemek, belli bir davranışı yapmak için, bireyin kendi yetenek ve becerilerini de gözden geçirmesine – değerlendirmesine yol açar.
Örneğin; sınıfta arkadaşının başarıyı elde etmek için ne kadar çok çalıştığını ve sabır gösterdiğini gözleyen bir öğrenci, kendisinin de başarıya ulaşabilmek için sabırlı davranması gerektiğini anlayabilir, -sınıfında burs kazanan ve kendi düzeyinin de burs kazanmaya uygun olduğunu gören öğrenci, bursu kazanmak için harekete geçebilir.
Örneğin, bir öğrenci ders çalışmasının karşılığını KPSS sınavından yüksek puan olarak almışsa bu gözlemciyi model alma konusunda motive edecektir.
NOT
Model açısından bakıldığında, dolaylı güdülenme ile dolaylı pekiştirme arasında en önemli fark, dolaylı pekiştirmede dışsal pekiştirme; dolaylı güdülenmede içsel pekiştirme söz konusudur.
3. Dolaylı Duygusallık
Gözlemcinin, modelin yaşadığı korku, kaygı, endişe, öfke gibi farklı duygusal tepkilerini izlemesi sonucu bundan etkilenerek benzer şekilde duygusal yaşantı geçirmesidir. Bu bağlamda birçok duygu (korku, kaygı, sevgi) gözlem yoluyla kazanılır. Birçok insan doğrudan kendileri zarar görmedikleri halde fareden, kediden, yılandan, akrepten hatta sınavdan korkar veya kaygı duyarlar. Bu korkularının nedeni ise, söz konusu korkulara sahip modellerin gözlenmesidir. Modellerin sesleri, mimikleri, bağırmaları, ağlamaları, söyledikleri sözler, endişeli yüz ifadeleri yoluyla gözleyen kişiye birçok mesaj verir ve sonuçta gözleyen kişi dolaylı yaşantı kazanarak aynı korkulara sahip olabilir.
Klasik koşullanma, duyuşsal şartlanmaların çoğunu açıklamakla birlikte dolaylı duygunun nasıl kazanıldığını açıklayamamıştır. Örneğin, bir kişi hayatında hiç kanser olmamış olsa bile kanser düşüncesi onu korkutmaya yeter. Çünkü çevresindeki bazı kişiler kanser olmuş ve kısa sürede hayatlarını kaybetmişler veya acı verici bir uzun hastalık dönemi yaşamışlardır.
4. Dolaylı Ceza
Modelin olumsuz davranışlarının cezalandırılması, gözlem yapanların benzer davranışlarda bulunma eğilimlerinin azalması veya ortadan kalkmasıdır. Bu durum, özellikle bir toplumdaki bireylerin kurallara uymalarını sağlama ve istenmeyen davranışlarını engellemede önemli bir role sahiptir. Örneğin; sınıfta saldırgan davranışlar gösteren bir öğrenciyi cezalandırdığımızda bu davranışımız sadece davranışı gösteren öğrencinin olumsuz davranışını engellemekle kalmaz aynı zamanda diğer öğrencilerin de benzer olumsuz davranışları göstermelerini engeller. Örneğin, kırmızı ışıkta geçen sürücüye ceza yazılması veya alkollü araç kullanan bireyin ehliyetine el konulması – bunları gözlemleyen başka bir sürücü, kırmızı ışıkta geçmemeye, alkollü araç kullanmamaya dikkat eder.
Bandura, başkalarının davranışlarının izlenmesi ve sonuçlarından yararlanarak öğrenmenin gerçekleşmesi nedeniyle dolaylı pekiştirme ve dolaylı cezanın, doğrudan pekiştirme ve doğrudan ceza kadar etkili olduğunu belirtir.